Ngày 23/11/2020, Cục Sở hữu trí tuệ ban hành Quyết định số 4524/QĐ-SHTT về việc cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý số 00093 cho sản phẩm gạo Ba Chăm “Mang Yang”. Ủy ban nhân dân tỉnh Gia Lai là tổ chức quản lý chỉ dẫn địa lý này.
Gạo Ba Chăm Mang Yang là đặc sản gắn liền với nhiều thế hệ đồng bào dân tộc BahNar tại huyện Mang Yang, tỉnh Gia Lai.
Trong tiếng BahNar, “Ba” nghĩa là “lúa”, còn “Chăm” chỉ giống lúa Chăm hoặc người Chăm. Những già làng ở xã Đăk Trôi không rõ giống lúa Ba Chăm có từ bao giờ, chỉ biết rằng người dân nơi đây đã trồng và sử dụng loại gạo này từ rất lâu đời, cho đến nay vẫn duy trì truyền thống đó.
Một truyền thuyết khác kể rằng vào những năm 1960, người Chăm từ Bình Định, Phú Yên khi tham gia cách mạng thời chống Pháp đã mang giống lúa này lên Mang Yang gieo trồng và gìn giữ cho đến ngày nay.
Đặc điểm cảm quan và chất lượng:
Gạo Ba Chăm Mang Yang có hạt nhỏ, dài vừa, màu trắng đục tự nhiên. Khi nấu chín, cơm có màu trắng ngà, mềm dẻo nhưng không nát, đồng thời tỏa ra hương thơm nhẹ, đặc trưng của giống lúa cổ.
Về chất lượng, gạo Ba Chăm có hàm lượng tinh bột cao, tạo độ dẻo vừa phải, phù hợp với khẩu vị của nhiều người. Cơm sau khi nguội vẫn giữ được độ dẻo, không bị khô cứng hay vón cục. Ngoài ra, gạo còn giàu dinh dưỡng, chứa protein, sắt và các khoáng chất thiết yếu, giúp bổ sung năng lượng.
Gạo Ba Chăm Mang Yang không chỉ là nguồn lương thực chính của đồng bào BahNar mà còn là đặc sản mang đậm nét văn hóa và giá trị truyền thống của vùng Mang Yang, Gia Lai.
Điều kiện canh tác:
Lúa Chăm được trồng trên vùng cánh đồng trũng của huyện Mang Yang, nằm ở độ cao từ 700m - 1.000m so với mực nước biển. Vào giai đoạn lúa trỗ bông và vào hạt (tháng 9 - tháng 10), biên độ nhiệt ngày đêm dao động từ 9 - 10°C, độ ẩm không khí duy trì trên 80% suốt mùa vụ từ tháng 4 đến tháng 11. Điều kiện khí hậu này, kết hợp với thời gian sinh trưởng dài của giống lúa cạn dài ngày, giúp cây lúa tích lũy dưỡng chất, tạo nên hạt gạo có màu trắng đục và hương thơm đặc trưng.
Khác với các giống lúa cạn dài ngày như lúa A Ri ở A Lưới, Thừa Thiên Huế, vốn được canh tác trên vùng đất khô, lúa Chăm ở Mang Yang phát triển trên cánh đồng trũng có mạch nước nổi. Hệ thống mạch nước này được hình thành từ lưu vực sông A Yun và suối Đăk Trôi, cung cấp nguồn nước ngầm dồi dào. Bên cạnh đó, mùa vụ canh tác trùng với mùa mưa, khiến thổ nhưỡng trong khu vực luôn có độ ẩm cao (60 - 70%), tạo điều kiện lý tưởng cho sự phát triển của cây lúa.
Quy trình kỹ thuật sản xuất:
Tại huyện Mang Yang, lúa Chăm được gieo trồng theo phương pháp chọc trỉa. Sau lần bừa đất cuối cùng vào khoảng ngày 15/4 hằng năm, khi mùa mưa bắt đầu được khoảng 14 ngày, người dân dùng cọc tre/gỗ có đầu nhọn để chọc lỗ hoặc dùng cuốc để cuốc hố. Hạt giống khô, không qua ngâm ủ, được thả trực tiếp vào lỗ và phủ một lớp đất mỏng lên trên. Nhờ độ ẩm cao trong đất, hạt giống sẽ nảy mầm và sinh trưởng tại chỗ cho đến khi thu hoạch vào cuối mùa mưa. Đây là phương pháp canh tác truyền thống của địa phương, được gọi là phương pháp chọc trỉa.
Trong khi đó, tại các địa phương khác, lúa thường được gieo trồng theo phương pháp gieo sạ hoặc cấy. Hạt giống cần trải qua quá trình ngâm ủ trước khi gieo. Sau khi mạ phát triển đủ điều kiện, người dân sẽ nhổ mạ và cấy xuống ruộng lúa.
Gạo Ba Chăm trồng tại huyện Mang Yang có độ ẩm lý tưởng, dao động từ 14,08% - 15,44%. Nhờ vậy, khi nấu, hạt gạo dễ hóa hồ hoặc trở hồ ở nhiệt độ thấp, giúp cơm nhanh chín và rút ngắn thời gian nấu nướng. Độ phân hủy kiềm của gạo nằm trong khoảng 6 - 7, góp phần tạo nên độ mềm dẻo đặc trưng.
Mặc dù là giống lúa tẻ, lúa Chăm có nhiều nét tương đồng với giống lúa Japonica. Kết hợp giữa đặc điểm giống lúa và điều kiện địa lý đặc thù, gạo Ba Chăm có độ bền gel từ 46mm - 139mm, hàm lượng Amylose từ 13,62% - 19,98%. Khi nấu chín, cơm có độ mềm dẻo, mang hương thơm nhẹ giống gạo nếp. Nhờ những đặc điểm này, dù có nhiều loại gạo trên thị trường, nhưng qua nhiều thế hệ, đồng bào dân tộc thiểu số BahNar tại huyện Mang Yang vẫn gắn bó với gạo Ba Chăm.
Lúa Chăm được thu hoạch vào tháng 11, khi ít nhất 85% số hạt trên bông lúa đã chuyển sang màu vàng, đảm bảo chất lượng gạo đạt tiêu chuẩn tốt nhất.
Phạm vi địa lý:
Xã Đăk Trôi, xã Đê Ar, xã Kon Chiêng, xã Kon Thụp, xã Lơ Pang huyện Mang Yang tỉnh Gia Lai
Truyền thông nói về sản phẩm Gạo Ba Chăm:
Gạo Ba Chăm - Hạt Ngọc Trời Của Người Bahnar: https://tapchicongthuong.vn/magazine/gao-ba-cham-hat-ngoc-troi-cua-nguoi-bahnar-111961.htm
Gạo Ba Chăm đặc biệt quý hiếm thế nào mà được ví là “ngọc trời” trên đại ngàn Tây Nguyên?: https://baoangiang.com.vn/gao-ba-cham-dac-biet-quy-hiem-the-nao-ma-duoc-vi-la-ngoc-troi-tren-dai-ngan-tay-nguyen-a296875.html
Nắng vàng nhuộm màu lúa rẫy Ba Chăm: https://baodantoc.vn/nang-vang-nhuom-mau-lua-ray-ba-cham-1643302419165.htm
