Ngày 29/12/2020, Cục trưởng Cục Sở hữu trí tuệ ra Quyết định số 4926/QĐ-SHTT về việc cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý số 00100 cho sản phẩm gạo nếp “Tú Lệ”nổi tiếng. Ủy ban nhân dân huyện Văn Chấn là Tổ chức quản lý chỉ dẫn địa lý này.
Tú Lệ, một xã nằm trong thung lũng rộng gần 3.000 ha, được bao bọc bởi ba dãy núi Khau Phạ, Khau Song và Khau Thán, nổi tiếng với cảnh sắc Tây Bắc hùng vĩ, suối nước nóng tự nhiên, những tập tục thiêng liêng của đồng bào Thái và đặc sản nếp dẻo thơm.
Theo lời kể của ông Hoàng Văn Túi, một cao niên ở thôn Phạ Dưới, xã Tú Lệ, thuở xưa, người dân nơi đây chỉ biết làm nương rẫy. Khi gặp hạn hán hay sâu bệnh, lúa không thể phát triển, mùa màng thất bát, họ phải vào rừng tìm củ mài, rau rừng để sinh sống. Một năm nọ, một chàng trai hiếu thảo, không có gì dâng cúng cha mẹ vào dịp Tết, chỉ biết ngửa mặt lên trời than thở. Cảm động trước lòng hiếu thảo của chàng trai, “Then” – vị thần trên trời – đã hiện ra và mách bảo anh lên Khau Phạ, nơi “Tiên” sẽ ban tặng giống lúa quý. Chàng trai men theo dòng suối lên đến đỉnh Khau Phạ và tìm thấy một khóm lúa dại bên bờ suối, chỉ còn sót lại vài hạt do chim chóc và chuột đã ăn gần hết. Anh mang giống lúa ấy về gieo trồng khắp vùng Tây Bắc, nhưng không nơi nào cây lúa có thể phát triển tốt. Khi đến chân đèo Khau Phạ, anh dừng chân bên suối Nậm Lùng uống nước, nhận thấy nơi đây có dòng suối trong mát và thung lũng màu mỡ. Anh quyết định ở lại khai hoang ruộng đồng, gieo những hạt lúa quý xuống đất. Kỳ diệu thay, cây lúa nhanh chóng bén rễ, nảy mầm, phát triển xanh tốt và khi trổ bông, tỏa ra một hương thơm tinh khiết. Gạo thu hoạch được có hạt to tròn, trắng trong, dẻo thơm đặc biệt. Từ đó, giống lúa này được đặt tên là “Nếp tan lả” (Khẩu Tan Chạu).
Trân trọng di sản cha ông để lại, người dân Tú Lệ xem “Nếp tan lả” như hạt ngọc trời ban. Hằng năm, vào khoảng tháng 10, khi mùa lúa chín rộ, đồng bào Thái ở Tú Lệ lại tổ chức lễ cúng Cơm mới để bày tỏ lòng biết ơn đối với “Tiên” đã ban tặng giống lúa quý báu này.
Đặc điểm cảm quan và chất lượng:
Gạo nếp Tú Lệ là sản phẩm nông nghiệp đặc trưng của đồng bào Thái, kết tinh từ đất trời và bàn tay lao động cần mẫn của người dân nơi đây. Hạt gạo có màu trắng sữa, hơi bóng, thon tròn, chắc mẩy, đều đặn và ít bị vỡ gãy. Gạo nếp Tú Lệ tỏa ra mùi thơm đặc trưng, có nhiệt độ hóa hồ từ 70,0°C đến 74,0°C, hàm lượng Amylose dao động từ 1,30% đến 2,71%, hàm lượng Protein đạt từ 6,94% đến 7,61%, trong khi tinh bột chiếm từ 72,95% đến 74,37%.
Khi nấu thành xôi, gạo nếp Tú Lệ mang đến hương thơm đậm đà, vị ngọt bùi tự nhiên. Xôi dẻo, mềm nhưng không dính khi nắm tay, tạo cảm giác vừa miệng và hấp dẫn. Với những đặc điểm vượt trội này, gạo nếp Tú Lệ trở thành đặc sản quý giá, không nơi nào ở vùng cao có thể sánh bằng. Sự danh tiếng của loại nếp thơm này ngày càng lan rộng, trở thành niềm tự hào của người dân Tú Lệ và được đông đảo người tiêu dùng tin tưởng, lựa chọn.
Điều kiện canh tác:
Nằm trong nhóm bốn thung lũng lớn nổi tiếng của Tây Bắc Việt Nam về phong cảnh tuyệt đẹp và khí hậu trong lành, cánh đồng Mường Lò đứng thứ hai sau Mường Thanh (Điện Biên), vượt trên Mường Than (Lai Châu) và Mường Tấc (Sơn La). Trong đó, cánh đồng Tú Lệ, thuộc vùng Mường Lò, được các chuyên gia nông nghiệp đánh giá là một trong những vùng sản xuất lúa đặc sản chất lượng cao của Việt Nam.
Cánh đồng Tú Lệ nằm trên vùng đất cổ, có địa hình dốc thoải và được bao bọc bởi ba dãy núi Khau Phạ, Khau Song, Khau Thán, với độ cao từ 630 m đến 900 m so với mực nước biển. Khí hậu nơi đây có nhiệt độ trung bình năm khoảng 21,9°C, biên độ nhiệt ngày đêm trong giai đoạn lúa trổ bông dao động từ 8°C đến 8,3°C, số giờ nắng trung bình từ thời điểm lúa trổ bông đến khi chín đạt 420 giờ, độ ẩm trung bình năm khoảng 84%.
Khu vực này được tưới bởi nguồn nước từ suối Ngòi Hút, Nậm Lung cùng các chi lưu Huổi Lại, Huổi Sán, Bản Mạ, Huổi Tông, Nậm Ban, mang theo lượng phù sa dồi dào và có nhiệt độ mát hơn so với nguồn nước thông thường, tạo điều kiện lý tưởng cho cây lúa phát triển.
Về thổ nhưỡng, đất trồng lúa ở Tú Lệ gồm đất phù sa ven suối, đất dốc tụ và đất đỏ vàng biến đổi, với tầng đất mịn dày và giàu dinh dưỡng. Độ pHKCl dao động từ 3,98 đến 5,08, hàm lượng nitơ tổng số từ 0,07% đến 0,2%, chất hữu cơ (OM) từ 0,94% đến 3,42%, P2O5 tổng số từ 0,08% đến 0,30%, K2O tổng số từ 0,52% đến 1,81%. Đặc biệt, hàm lượng P2O5 dễ tiêu dao động từ 6,50 mg/100g đến 126,00 mg/100g, K2O dễ tiêu từ 8,72 mg/100g đến 27,83 mg/100g, cao hơn so với nhiều vùng trồng lúa khác. Nhờ những điều kiện tự nhiên đặc biệt này, chất lượng gạo nếp Tú Lệ mang hương vị và đặc trưng riêng biệt, không thể nhầm lẫn với bất kỳ vùng nào khác.
Quy trình kỹ thuật sản xuất:
Gạo nếp Tú Lệ được gieo trồng theo thời vụ thích hợp, đảm bảo cây lúa phát triển tốt và đạt chất lượng cao. Hằng năm, nông dân bắt đầu gieo mạ từ ngày 13-15/5 và tiến hành cấy lúa vào khoảng 25-30/6. Thời điểm này được lựa chọn dựa trên điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng và chu kỳ sinh trưởng của giống lúa nếp đặc sản này.
Kỹ thuật gieo mạ được thực hiện theo phương pháp mạ dược, tức là gieo mạ trên nền đất ướt, giúp cây con phát triển khỏe mạnh. Mạ được duy trì trong khoảng 25-30 ngày, khi cây đạt từ 6-7 lá sẽ được đem đi cấy. Nếu để mạ già trên 35 ngày, cây sẽ bị giảm sức sống, ảnh hưởng đến năng suất lúa, do đó việc kiểm soát độ tuổi mạ là rất quan trọng.
Khi cây mạ đạt yêu cầu, nông dân tiến hành cấy lúa trên ruộng đã được chuẩn bị sẵn. Việc cấy đúng thời điểm giúp cây lúa bén rễ nhanh, sinh trưởng đồng đều và chống chịu tốt với điều kiện thời tiết bất lợi. Trong suốt quá trình sinh trưởng, ruộng lúa được chăm sóc cẩn thận theo hướng dẫn kỹ thuật của các cơ quan chuyên môn, bao gồm việc quản lý nước tưới, bón phân hợp lý và kiểm soát sâu bệnh một cách hiệu quả.
Khi lúa chín, việc thu hoạch được thực hiện đúng kỹ thuật để đảm bảo chất lượng gạo tốt nhất. Lúa được gặt khi đạt độ chín hoàn toàn, hạt chắc mẩy và thơm đặc trưng. Sau khi thu hoạch, lúa được phơi sấy đúng quy trình để giữ nguyên độ dẻo, vị ngọt và hương thơm tự nhiên của gạo nếp Tú Lệ, góp phần duy trì thương hiệu đặc sản nức tiếng của vùng đất này.
Phạm vi địa lý:
Xã Tú Lệ, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái
Truyền thông nói về sản phẩm gạo nếp Tú Lệ:
Chuyện về nếp Tú Lệ - loài nếp ngon nhất Việt Nam: https://tapchicongthuong.vn/magazine/chuyen-ve-nep-tu-le-loai-nep-ngon-nhat-viet-nam-109734.htm
Nếp Tan Tú Lệ: https://yenbai.gov.vn/noidung/tintuc/Pages/chi-tiet-tin-tuc.aspx?ItemID=59&l=DacsanYenBai&lv=11
Nếp Tú Lệ - đặc sản quý xứ Mường Lò: https://doanhnghiepthuonghieu.vn/nep-tu-le-dac-san-quy-xu-muong-lo-p22189.html
